აია სოფია მსოფლიო არქიტექტურის ერთ-ერთი ულამაზესი ძეგლია. მისი ისტორია დაიწყო 324-327 წლებში, იმპერატორ კონსტანტინეს დროს. სწორედ მაშინ აშენდა პირველი ტაძარი ბაზრის მოედანზე, მაგრამ 532 წელს აჯანყების დროს დაიწვა. იმპერატორ იუსტინიანე I-ის ბრძანებულებით, უმოკლეს დროში (532-537 წწ.) იმავე ადგილას აშენდა ახალი ეკლესია, როგორც იმპერიის სიდიადე და დედაქალაქის მორთულობა. ათ საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში, კონსტანტინოპოლში აია სოფია არის უდიდესი ეკლესია მთელ ქრისტიანულ სამყაროში.
და რუსეთის უფლისწულის ვლადიმერ წითელი მზის ელჩებმა, როცა აქ იმყოფებოდნენ, უთხრეს მას: სამი ნავის გუმბათოვანი ბაზილიკის ბრწყინვალება იმდენად დიდია, რომ მასში ყოფნა სამოთხეში ყოფნას ჰგავს. შესაძლოა, სწორედ ამან აიძულა ვლადიმერი მოენათლა რუსეთი მე-10 საუკუნეში.
ტაძრის ნაგებობა შთამბეჭდავია თავისი ზომითა და სიმაღლით, რომელიც 55,6 მ. შუა ნავი განიერია, გვერდითი კი ვიწრო. ბაზილიკა დაგვირგვინებულია უზარმაზარი გუმბათით, რომლის დიამეტრი 31 მ. მეექვსე საუკუნეში მშენებარე აია სოფიაზე იყო.დაიხარჯა კოლოსალური სახსრები - 320 ათასი ფუნტი, რაც შეადგენდა დაახლოებით 130 (!) ტონა ოქროს. ლეგენდარული ბერძნული და რომაული სტრუქტურებიდან ჩამოტანილი მხოლოდ სვეტებს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა.
მარმარილო ჩამოიტანეს არტემიდას ტაძრიდან, გრანიტი - წარმოშობით ეფესოს საპორტო გიმნაზიიდან, პორფირი, რომელიც სამშენებლო მოედანზე იქნა მიტანილი მზის რომაული ტაძრიდან და აპოლონის საკურთხევლიდან. მარმარილოს ფილები მოიპოვებოდა ძველ კარიერებში, ასევე პენტილიკონის მთის ნაწლავებში, რომელიც მდებარეობს ათენიდან 23 კილომეტრში, განთქმული იმით, რომ სწორედ მისი მარმარილოდან აშენდა ქალღმერთ ათენას ტაძარი. მთელი ის ფუფუნება, რაც ჰაგია სოფიას გააჩნდა, წარმოდგენაც კი ძნელია, მაგრამ ის ფაქტი, რომ ოქრო დნებოდა, რათა პატრიარქისთვის ტახტის ზედა დაფა გაეკეთებინათ, შემდეგ კი მასში სპეციალურად ჩაყარეს ძვირფასი საფირონები, მარგალიტები, ტოპაზები, ამეთვისტოები და ლალები. ბევრს ლაპარაკობს.
ნართექსი არის შენობის ნაწილი, რომელიც გამოყოფილია ლოცვის რიტუალის მოსამზადებლად. აქ ვერ ნახავთ აყვავებულ დეკორს - ოქროსა და ვერცხლის საფარი ლათინთა შემოსევის დროს გაქრა. ყურადღებას იქცევს უნიკალური მოზაიკის ფილები, ასევე სხვადასხვა ადგილიდან ჩამოტანილი სვეტები.
მე-12 საუკუნით დათარიღებული უძველესი რელიეფები, იესო ქრისტეს, წმინდა მარიამის და მთავარანგელოზ გაბრიელის მოზაიკური გამოსახულებები, რომლებიც ჯერ კიდევ მე-9 საუკუნეში იმპერიულ კარზეა გაშლილი, სულში განსაკუთრებულ გრძნობას ნერგავს.
ტაძრის ასაგებად მოიწვიეს იმ დროის უნიჭიერესი არქიტექტორები და მხატვრები. ამიტომ დღესაც აია სოფიააჭარბებს თავისი მნიშვნელობითა და სილამაზით. ეკლესიის მთავარ სივრცეს - ნაოსს აქვს მრავალი სარკმლითა და თაღით შექმნილი განსაკუთრებული განათება. იესოს გამოსახულებები, ანგელოზები, უძველესი პატრიარქების, იმპერატორებისა და იმპერატორთა პორტრეტები, გიგანტური პლაკატები არაბული დამწერლობით - ეს ყველაფერი ქმნის უნიკალურ ატმოსფეროს.
აქ, ყველა სანტიმეტრს აქვს თავისი ისტორია, უძველესი ხელნაწერები და უნიკალური ბიბლიოთეკა ფასდაუდებელია, გალერეები კი არქიტექტურული ოსტატობის კიდევ ერთი საოცრებაა. მარმარილოს უზარმაზარი ბურთები, რომლებიც ტაძარში იქნა მიტანილი პერგამომიდან მე-16 საუკუნეში, დღემდე ამშვენებს მთავარ შესასვლელს.
არის ერთი ატრაქციონი, რომელსაც ტურისტები არ გადიან - ტირილის სვეტი. მართლაც, ლეგენდის თანახმად, მასში არის სასწაულებრივი ხვრელი, რომლის მეშვეობითაც საკმარისია თითის დახატვა, წრის დახატვა - და გაკეთებული სურვილი ახდება. დიდი და ლამაზი შენობა - აია სოფია! კონსტანტინოპოლი ბედნიერი ქალაქია, რომლის გულიც ამ დიდებული ტაძრის კედლებში ცემს.
